Allah’ın peygamberlere yüklediği önemli görevlerden birisi öğretmenliktir. Kitabı ve hikmeti öğretme görevi şöyle ifade edilmiştir: “Nitekim kendi aranızdan, size ayetlerimizi okuyan, sizi her kötülükten arındıran, size kitap ve hikmeti öğreten, ayrıca bilmediklerinizi de öğreten bir peygamber gönderdik.”1 Bununla beraber Allah Rasulü: “Allah beni bir muallim olarak gönderdi”2 buyurmuştur.
Kur’an-ı Kerim’in her yönüyle “En güzel örnek”3 olarak takdim ettiği Hz. Peygamber ortaya koyduğu eğitim modeliyle çağlara hitap etmiş, İslamî eğitimin öngördüğü temel ilke ve metotları hayata geçirmiş, bu önemli mevzuyu birçok defa vurgulamış ve “İnsanlar iki gruba ayrılır: Öğreten ve öğrenenler. Bu ikisinin dışında kalan kimselerde hayır yoktur”4 buyurarak ümmetini öğretmen ve öğrenci olmaya yönlendirmiştir. Şimdi Allah Rasulü’nün öğretim yöntemlerine geçelim:
TEBLİĞ
Bir eğitim metodu olarak tebliğ; “anlatmak, bilgi vermek” anlamında kullanılmaktadır. Hz. Peygamber ekseriyetle bu yöntemi kullanmış, hemen her konuda bu yöntemden faydalanmıştır. Bununla beraber yeri ve zamanını iyi seçmiş, anlatımın kısa ve dikkat çekici olmasını sağlamış, bu esnada konuşmasına, görünümüne, anlatımdaki açıklığa dikkat ederek etkili bir iletişim sağlamıştır.
TATBİK
Eğitim ve öğretimin önemli ilkelerinden biri olan model olma, söylediklerini uygulama ve hayatına geçirme meselesidir. Buna Kur’an’ın da ifadesiyle “Üsve-i Hasene”5 de denir. Örnek olma, eğitim metotlarının tamamında bulunması gereken bir ilkedir. Etkili olmak için bizzat kendisinin yapması, yaparak örnek olması talebenin öğrenmesi için önemli bir teşviktir. Sa’d b. Hişam Hz. Aişe’ye Rasulullah’ın ahlakını sorunca “O’nun ahlakı Kur’an ahlakıdır”6 buyurmuştur.
TEBYİN
Öğrenme ve öğretme ortamında soru- cevap, öğrencinin aktif olmasının sağlanabildiği yöntemlerden biridir. Hz. Peygamber bazen dinleyicilerin zihin dünyalarını anlatacağı konuya hazırlamak ve dikkatlerini çekmek için öğretime hazırlayıcı tarzda sorulardan yararlanmış, bazen soruya soruyla karşılık vererek muhatabın dikkatini bir noktada toplamış, bazen özel bir soruya arkasından gelebilecek muhtemel soruları da hesaba katarak genel ve kapsamlı bir cevap vermiştir. Örnek verecek olursak: Hz. Peygamber Kevser Suresi nazil olduktan sonra besmele çekerek okumaya başladı ve sureyi bitirdi. Sonra: “Kevser nedir bilir misiniz?” diye sordu. Ashab: “Allah ve Rasulü daha iyi bilir” dediler. Bunun üzerine Efendimiz: “O, Cennet’te bana vaadedilmiş ırmaktır. Onun üzerinde çok hayır vardır” 7 buyurdu.
TEDRİCİ VE KİŞİYE ÖZEL EĞİTİM
Peygamberimiz Sallallahu Aleyhi ve Sellem’in Muaz b. Cebel’i Yemen’e gönderdiğinde ona: “Sen Ehl-i Kitap olan bir topluma gidiyorsun. (Bunun farkında olarak) onları önce, Allah’tan başka ilah olmadığına, benim de Allah’ın Rasulü olduğuma şehadet getirmeye davet et”8 diyerek muhataba karşı nelere dikkat etmesi gerektiğini dile getirmiştir. Kabul ettikleri takdirde nelere davet etmesi gerektiğini de sıralamıştır.
Hz. Peygamber eğitimde muhatabının durumunu da çok iyi tespit etmektedir. “Amellerin en faziletlisi hangisidir?” sorusuna muhataba ve zamana göre “Allah’a iman, Allah yolunda cihat, zikrullah, Allah için sevmek, namaz, anne ve babaya hizmet” vb. şekillerde farklı cevaplar vererek her birine, kendisi için en münasip olan ameli tavsiye etmiştir.
TEKRAR
Hz. Peygamber ashaba yeni bilgiler öğretirken üç defa tekrarlamış ve önemli hususların zihne yerleşmesi için çalışmıştır. Ayrıca dinleyicilerin anlama kapasitesine göre zaman zaman tekrar yapmıştır. Enes Radıyallahu Anh der ki: “Allah’ın elçisi bir cümle söylediği zaman, anlaşılıncaya kadar onu bazen üç defa tekrar ederdi…”9 Hz. Peygamber zikrettiği hususu vurgulamak, muhataba ehemmiyetini göstermek ve dinleyenin iyice dinleyip öğrenmesi amacıyla sözünü tekrar etmiştir. Buhari bu maksadı kitabında “İyice Anlaşılsın Diye Sözü Üç Kez Tekrar Eden Kimse” adlı bölüm başlığıyla yapmıştır.10
TEMSİL- TAHKİYE
Temsil metodu, düşüncelerin daha iyi anlatılması için bazı kavram ve fikirlerin örneklerle anlatılmasıdır. Bu metod konunun zihinlere yerleşmesi için bir model oluşturması, uzağı yakınlaştırması, soyut fikirleri herkesin anlayacağı şekilde somut hale getirmesi özellikleriyle eğitim-öğretimde çok önemlidir. Hz. Peygamber temsillerde “hurma, deve, çöl” gibi misaller vererek meselelerin anlaşılmasını kolaylaştırmıştır. Bu bağlamda Müslümanları hurmaya,11 Kur’an’ı unutmayı devenin kaçmasına,12 kulun tevbesini, çölde devesini kaybeden ve bulunca sevinen bedevîye13 benzetmiştir. Ayrıca toplumsal hayatta bir arada yaşamayı bir geminin alt ve üst katlarında yolculuk eden bir gruba,14 iyi arkadaşı misk taşıyan kimseye, kötü arkadaşı ise körük üfüren kişiye benzetmiştir.15
Tahkiye ise anlatılan konuyu hikâye ile dramatize ederek anlatmaktır. İhlası anlattığı sırada mağarada kapalı kalan üç gencin ihlaslı amelleri vesilesiyle nasıl kurtulduklarını16 anlatarak ashabın meseleyi daha somut kavramasını sağlamıştır.
KOLAYLAŞTIRMA VE TALTİF
Muhatabı zorlamamak, gücünün yetmeyeceği şeyleri istememek de eğitimde mühimdir. Hz. Peygamber: “Allah beni sıkıntı verip zorlaştırıcı olarak göndermedi. Beni ancak kolaylaştırıcı bir öğretmen olarak gönderdi”17 buyurmuş ve “Kolaylaştırın zorlaştırmayın; müjdeleyin, nefret ettirmeyin!”18 buyurarak ümmetine de bunu tavsiye etmiştir. Hz. Peygamber insanları eğitirken zaman zaman onlara iltifat ederek motive etme yöntemini de kullanmıştır.
Burada yer verdiğimiz ve veremediğimiz tüm bu yöntemlerle beraber Efendimiz Sallallahu Aleyhi ve Sellem prensip olarak faydasız ilimden kaçınır, faydalı ilim için de dua ederdi. “Allah’ım, senden faydalı bir ilim, helâl bir rızık, tarafından kabul gören bir amel istiyorum!”19 buyurmuş, ümmetin içinden çıkacak muallimlere de bu minvalde yol göstermiştir.
1. Bakara, 151
2. İbni Mace, Mukaddime: 229
3. Ahzab, 21
4. Taberani, 1985: 10. 201
5. Ahzab, 21
6. Müslim, Musafirin, 139
7. Ebu Davud, Sünne, 26
8. Buhari, Zekât, 41, 63
9. Buhari, 2017: 216
10. Ebu Gudde, 2017: 148-149
11. Buhari, 2017: 1350
12. Buhari, 2017: 1270
13. Buhari, 2017: 1495
14. Buhari, 2017: 686; Tirmizi: 2017: 814-815
15. Uluslararası Sosyal Bilimler Eğitimi Dergisi 2019:5(2):216-234
16. Müslim Rik’a, 27
17. M3690 Müslim, Talâk, 29
18. B69 Buhârî, İlim, 11
19. İbn Mâce, İkâmet, 32; İbn Hanbel, vI, 294
