İslam'ın Medeniyet Tasavvuru ve Adalet Anlayışı

     Son yıllarda Müslümanlar tarafından yeterin­ce dillendirilmeyen, neredeyse unutulmaya yüz tutmuş medeniyet kavramını, İslam’ın medeni­yet tasavvurunu ve bu medeniyet içerisinde özel­likle de adalet mefhumunu yeniden ele almak zorundayız. Çünkü birçok insanın adaletsizlikten, hukukun olmayışından dem vurduğu, yolu adliye sarayına düşenlerin türlü haksızlıklara uğradığı, kâğıt üzerinde var olan kanunların bile uygulan­madığı, bundan dolayı bazı Avrupa ülkelerindeki hukuka ve oralardaki sosyal yaşantıya özenildiği garip bir dönemden geçiyoruz. İnsanlar bunca haksızlık karşısında tutunacak bir dal arıyorlar. Konuyu gündeme getirecek hakkaniyetli, erdem­li ve cesur kişiler bekliyorlar.

     Beklentileri karşılanmayan insanlar farklı fi­kirlere yöneliyorlar, içinde bulundukları toplumu, dini ve sosyal yapısını, aile yapısını kısaca tüm gidişatı sorguluyorlar. Eğer bu noktada doğru yönlendirme olmazsa, bu meseleye İslam’ın ba­kışı anlatılmazsa durum toplumsal açıdan daha vahim olabilir. Sonrasında kötü gidişi daha önce yaptıkları gibi yine İslam’a ve Müslümanlara fa­tura edebilir, neslin dine bakışını etkileyebilirler. Osmanlının son döneminde Batının yükselmesi ve buna mukabil Osmanlı’nın gerilemesi bazı ay­dınlarca dine (İslam’a) fatura edilmişti. Ziya Paşa o günlerde var olan bu anlayışı çok veciz bir şe­kilde ifade ediyor: “İslam imiş devlete pâ-bend-i terakki, evvel yoğ idi iş bu rivayet yeni çıktı.”¹ O dö­nem Batı hayranı aydınların tesirinde kalan Müs­lüman halk, kendi medeniyetinden utanır hale gelmiş, çağın gereklerine ayak uyduramadığını düşünerek eziklik psikolojisine girmişlerdi. Geli­nen noktada aynı senaryo sanki tekrar uygulan­maya başlıyor. Toplum her geçen gün kötüleşen ekonomik ve sosyal problemlerden, haksızlık ve zulümlerden dem vurmaya, var olan sistemi sorgulamaya başlayacakken bir güç yine fatura­yı İslam’a, cemaatlere, Müslümanlara kesmeye başladı. Özellikle son yirmi yılda Müslüman yö­neticilerin başta olması ve onların eliyle yapılan/ yaptırılan hatalar işin tuzu biberi oldu. “İslamcılık bitti” gibi söylemlerin, cemaat ve tarikatlara yö­nelik nefret uyandırıcı ifadelerin perde arkasın­da genellikle aynı senaryo yatmaktadır: Var olan sistemi muhafaza, ona yönelecek tehditleri po­tansiyel hedef göstererek bertaraf etmek. Böyle­ce hem sistem muhafaza altına alınıyor hem de tehditler ortadan kalkıyor.

Bozuk düzenin bunca yanlışının faturası İs­lam’a ve Müslümanlara çıkartılınca bu durumda Müslümanların medeniyet kavramını, İslam’ın medeniyet tasavvurunu anlatması zorlaşmak­tadır. Her geçen gün dinden soğutulan kitlelere dinin güzelliğini, İslam’ın medeniyetin ta kendisi olduğunu, bu medeniyet içerisinde her türlü insan hakkının mahfuz olduğunu, adaletin en önem­li temel dinamik olduğunu nasıl izah edecekler? Müslümanların birçoğunun gündeminde böyle bir çaba zaten yok, diyeceksiniz ve bu konuda so­nuna kadar haklısınız. Eskiden dost meclislerinde, sohbet ortamlarında İslam davası konuşulurdu. Asrı saadetten bol örnekli cümlelerle İslam Me­deniyetinin gölgesinde toplumun nasıl kardeş olduğu, herkesin hukuk karşısında eşit olduğu an­latılır, kurtuluş reçetesi olan İslam topluma hâkim olursa benzeri bir durumun tekrar tecelli edeceği vurgulanırdı. Bunlar bir medeniyet özleminin/ beklentisinin ifadeleriydi. Ancak son yıllarda Müs­lümanlar birçok hassasiyetleriyle beraber bu özel­liği de kaybettiler. Biz her şeye rağmen İslam’ın medeniyet tasavvurunu ortaya koyacağız ve ye­niden gündemimize alacağız. Ta ki gerçek manada medeniyetin İslam’da olabileceği anlaşılsın. Bugün yapılan yanlışların çoğunlukla var olan sistem kaynaklı olduğu, Müslümanlara ait olan kısmının ise İslam’dan değil İslam’ın gerekleri­ne göre yaşamayan, menfaatlerinin peşinden gidenlerin kötü temsillerinden ibaret olduğu ortaya çıksın.

İSLAM’A GÖRE MEDENİYETİN TEMEL UNSURU

Önce medeniyet (ümran, şehirleşme, civiliza­tion) kavramına açıklık getirelim. Medeniyet; bir topluluğun hayat tarzı, tarihi, kültürü, sanatı, bilgi seviyesi, maddi ve manevi varlığı ile ilgili vasıfla­rın bütünüdür. Medeniyet kavramı içinde dinin pozisyonu nedir diye bakıldığında; Batı’da din, medeniyetin içinde bir alt küme (hatta kültürün içinde konumlanır) durumunda iken İslam’da ise din medeniyeti kapsamaktadır. İslam’da medeni­yetin oluşumu, şekillenmesi din ile olmaktadır. Dolayısıyla İslam Medeniyetinde asli unsur din­dir. Bu anlamda Medeniyet kavramına Batı’nın ve İslam’ın bakışı farklılık içermektedir diyebiliriz. Aslında bu temel bir farktır. Başka temel farklar da mevcuttur. İslam’da medeniyeti din oluşturur dolayısıyla medeniyetin başlangıcı bir peygam­berle (ona gönderilen vahiyle) olmaktadır. Ba­tı’da ise medeniyeti şekillendiren önceleri tahrif edilmiş Hristiyanlık iken sonradan (aydınlanma ile birlikte) seküler anlayış hâkim oldu ve dinden uzaklaşılıp, yalnız akıl ön planda tutuldu.

Medeniyeti kuracak olan ve gelecek nesil­lere ulaştıracak olan insandır. Yani insan me­deniyetin öznesi konumundadır. Dolayısıyla medeniyet tasavvuru insanı eğitmeksizin ger­çekleşmeyecektir. Ancak “Nasıl bir eğitim ve ter­biye metodundan geçmesi lazımdır, kuvvetlen­dirilmesi veya törpülenmesi gereken yönleri var mıdır?” gibi sorulara cevap verebilmek insanın özelliğini bilmekten geçer. İnsanı tanımadan ona medeniyetin yolunu göstermek nasıl mümkün olabilir?

Görüldüğü gibi medeniyetin öncelikle insan faktörüne önem vermesi, insana bakışının düz­gün olması önem arz etmektedir. Bu yönüyle bakıldığında Batının insanı sadece maddi (ana­tomik bir varlık) olarak gördüğü, ruhunu, ma­neviyatını ihmal ettiği görülür. O yüzdendir ki bugün Batıda çoğunlukla maddi durumları iyi ancak ruhsal yönden bunalımlar içerisinde olan insanlar çoğaldı. Kendi huzuru için teknolojiyi kullanarak başka ülkeleri ateşe atabilecek karak­terde toplumlar meydana getirdi. Her iki dünya savaşında ölen milyonlarca insanı düşünün. Son yıllarda İslam coğrafyasındaki savaş, zulüm ve ölümlere Batının sessizliğini (aslında çoğunun müsebbibi yine onlardır) düşünün. Bakıldığında kendi içlerinde demokrat, hak ve hukuka saygılı, bırakın insanı hayvan haklarında bile çok dikkatli, sanatçı ruhlu, bilimsel bakışlı insanlar/toplumlar görünüyor. Ancak aynı insanlar söz konusu İslam dini ve Doğu olunca tam tersi bir kimliğe bürü­nüyorlar. İslam’ın örtüsüne, ibadetine ve Müslü­manların görüntüsüne bile tahammül edemiyor, her fırsatta ülkelerinden sınır dışı etmenin yolla­rını arıyorlar. Kendi ülkelerinin İslam coğrafyası ve 3. dünya ülkelerine dönük emperyalist planla­rını destekliyorlar, o bölgelerde çıkarılan savaşla­rı haklı görüyorlar. Adına hümanizma (insancılık) dedikleri ve dinin yerine insanı yerleştirdikleri inançlarında bile ikircikli davranıyorlar. Yakın zamanda Darbeci Sisi’nin Mısır’da Mursi Hükü­metine yaptığı darbeyi ABD ve Batı ülkelerinin al­kışlaması, toplumlarından herhangi bir tepkinin olmayışını hangi demokratik teamüllere sığdıra­cağız? Demek ki onların özgürlük anlayışı, insan hakları kendi toplumlarına dönüktür. Tıpkı şairin dediği gibi:

“Seni daha çok köleleştirmek için özgürlük şarkıla­rı besteliyorlar adına

Ve durup ezilmişliğine bir dolu âmin diyorlar gör­kemli mabetlerde…

Ki bu yüzden özgürlük dediklerinde sen bukağıları anla,

Eşitlik dediklerinde sen ezilmeyi anla kendi payı­na…”²

     Özetle Batı Medeniyetinde insan sınırsız öz­gür olmak ister, arzularına ulaşmak için ve yük­selmek için bir arena olan toplumda savaşmak zorundadır. Yükselmek için diğer insanların sır­tına basacak kadar bencil/ferdiyetçi olabilmektedir. Bu medeniyetin ekseni insan aklına da­yanmıştır, Tanrı ve dine ait değerler bu sistemin dışına itilmiştir. İslam Medeniyetinde eksen va­hiydir. İnsan yolunu vahyin kılavuzluğunda aklını da kullanarak çizmekte, insanlar arası ilişkiler­de vahyin ortaya koyduğu ölçülere göre hareket etmektedir. İnsan toplumun bir ferdidir ve bu toplum hep birlikte erdemli olmaya çalışmakta, kardeşliği esas almakta, birbirlerine hakkı tavsiye etmekte, kurallar karşısında herkes eşit haklara sahip olmakta, maddeden ziyade mana (ahlak ve diğer erdemler) ön planda tutulmaktadır. Ka­dın ve erkek ilişkileri, her birinin hak ve özgürlük alanları belirlenmiştir ve dengelidir. Kimseye haksızlık yapılmamakta, insanların ırkına, diline, makam/mevkisine, soyuna sopuna değil takva­sına önem verilmektedir. Toplum içinde insan­lar bir yönüyle Rablerine karşı kulluk görevlerini yerine getirmekte diğer yandan birbirlerine karşı münasebette hak ve sorumluluklarına dikkat et­mektedirler. Bu durum akidelerinin gereğidir.

     Medeniyet içinde var olması gereken ve o me­deni toplumu ayakta tutan en önemli unsurların başında gelen bir diğer özellik adalettir. ‘Bir şeyi yerli yerine koyma’ anlamına gelen, çoğunlukla da zulmün karşıtı bir kelime olarak kullanılan ada­let, ancak medeni bir toplumda tam olarak tesis edilebilir. Bir toplumda var olan hukukun uygu­lanabilir olması, herkese eşit mesafede olması tek başına bir ölçü değildir. Uygulanan hukukun evvela gerçekten hakka isabet etmesi önemlidir. İnsanların vahye dayanmaksızın sadece akılla­rıyla meydana getirdikleri medeniyette hakka tam olarak isabet edebilmeleri mümkün değildir. Devletlerin sürekli olarak anayasa değişikliği­ne gitmeleri (özellikle ülkemiz bazında) var olan kanunların yeterli olmadığının, yasa oluşturur­ken isabet edilemediğinin göstergesidir. Gelinen noktada mevcut kanunların bile rafa kaldırıldığı, insanların bu yönde de çeşitli zulümlere uğradı­ğı konusu ayrıca incelenmelidir. En ilkel kabileyi bile ayakta tutan kötü de olsa geçerli olan kuralla­rının olmasıdır. Demek ki ilkel kabilelerde bile var olan bazı kurallar hakkıyla uygulandığında o top­lum bir süreliğine de olsa ayakta kalabilmektedir. Aksi durumda o toplumda zulüm devam ettikçe ayakta kalamaz ve yıkılması kaçınılmazdır.

     İslam Medeniyeti insanı beş temel noktada muhafaza etmektedir. Akıl, din, nesil, can ve mal güvenliği bu medeniyetin teminatı altındadır. Bunların her birinin teminatı son tahlilde ada­letin uygulanmasına, kişinin hak ve özgürlük­lerinin tam olarak verilmesine dayanmaktadır. Adalet olmadan bu sayılan teminatlar tam olarak yerine gelmiş sayılmaz. Bu nedenle İslam adalete çok önem vermektedir. “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun...”³

     “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tu­tan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir top­luluğa duyduğunuz kin, sizi âdil davranmamaya itmesin…”⁴

     İlk ayette kişi akrabalık bağları yönünden, diğerinde ise uğradığı haksızlığa vereceği tepki açısından imtihandadır. Durum ne olursa olsun adaletten ayrılmamak, hakkın ortaya çıkması­na gayret etmek esastır. Aksi takdirde sürekli zulüm olacaktır. Adaleti sadece adliyede uygu­lanan bir mefhum olarak düşünmek manayı daraltır. Toplum da üzerine düşeni yapmalıdır. Eğer bir toplumda adalet rafa kalkmış ve zulüm yaygınlaşmış ise orada insanların vicdanların­da adaletin köreldiği/öldüğü anlaşılır. Bugün maşeri vicdanlarda adalet ölmüşse o toplumda huzur kalmaz, insanlar zulüm kendilerine uğ­ramadıkça sessizliğe gömülürler. Maalesef ada­let duygusunun yansıması olan maşeri vicdanı, korkularımıza ve menfaatlerimize meze yap­tık. Adalet anlayışımızı yitirdik. Adalet timsali bir medeniyetin mensupları olarak bu duruma düşmemiz çok üzüntü vericidir. Bugün toplum­da var olan tüm problemlerde bu sessizliğin/ tepkisizliğin rolü büyüktür. Batı hayranlığını ve göz alıcı yaldızlı medeniyetini bir tarafa bırakıp gerçek medeniyetimize dönmeli, o medeniyetin izlerini ailemize, toplumumuza ve gelecek ne­sillere aktarmalıyız. Aksi takdirde insanımızda ümitsizlik, karamsarlık ve psikolojik rahatsızlık­lar artacak, toplumda var olan yaralar daha da derinleşecektir.

1. “Devletin yükselmesine ayak bağı olan İslamiyet imiş, önceden yok­tu, bu söylenti yeni çıktı.”
2. Bülent Sönmez, Ortadoğu Mektupları, Azize, I-II
3. Nisa, 135
4. Maide, 8