Şeyh Esad Erbilli Hazretleri
Anne ve baba tarafından seyyid olan Erbilli Şeyh Esad Efendi’nin dedesi Şeyh Hidayetullah Efendi, Mevlânâ Halid-i Bağdadî Hazretleri’nin Erbil halifesidir. Hem Nakşî hem de Kadiri icazeti olan bir âlimdir. 1883’de İstanbul’a gelir ve Fatih Camii’nde ders okutur. Ünü kısa zamanda yayılan Erbillî Hazretlerini Abdülhamid Han’ın damadı Halid Paşa saraya davet eder, sohbetlerinden istifade eder. İstanbul’da bütün tarikatları aynı çatı altında toplayan heyetin isteğiyle Şeyhler Heyeti’nin reisi seçilir. Cumhuriyet’ten sonra bir kenara çekilir. Yalnız ilmî ve dinî sohbetler yapar. 1925’te İstiklâl Mahkemeleri ile başlayan rüzgâr onu da içine alır. Zira 1930’da özellikle Nakşîler aleyhinde kampanyalar başlar. Menemen olayında ise bir numaralı suçlu olarak gösterilir. Başlarına gelecekleri fark eden oğlu Ali Efendi babasına, “Babacığım, ben havayı beğenmiyorum. Etrafımızda uğursuz gölgeler dolaşıyor. Evimiz ve sokağımız tarassut altında. Bir tedbir alalım. Mesela köşkteki kalabalığı dağıtalım, onları memleketlerine gönderelim. Biz de göz önünden silinelim” der. Esad Erbilli Hazretleri ise acı bir tebessümle şu cevabı verir: “Allah’ın takdiri neyse o olacaktır. Bana öyle geliyor ki, ok yaydan çıkmış ve hakkımızda karar alınmıştır. Yani tedbir zamanı geçmiştir.”
23 Aralık 1930’da tutuklanır, Menemen’e sevk edilir. İdam talebiyle yargılanır fakat o sırada yaşı 90’ı geçtiği için yürümekte bile zorlanıyordur. Cezası müebbede çevrilir. Oğlu Ali Efendi ise idam edilir. Üremi tedavisi için Menemen’e askerî hastaneye gönderilir. Tedavisi devam ederken 4 Mart gecesinde vefat eder. İddialara göre damar içi enjeksiyon ile zehirlendiği söylenir. Cenazesi ailesine verilmez, Menemen’de defnedilir.
Mevlevî İbrahim Hakkı Efendi
Haksızlıkların ortalığı kasıp kavurduğu bu dönemin başka bir şehidi de Mevlevî İbrahim Hakkı Efendi’dir. Erzincanlı Mevlevî Şeyhi İbrahim Hakkı Efendi, vaaz ve eserleriyle halk arasında çok sevilen bir ilim adamı, Sultan Abdülhamit ve Sultan Reşat döneminde saray vaizidir. 1915’de Erzincan ve çevresinde topladığı Mevlevî gönüllüleriyle Kanal Savaşı’ndaki mücahitlerindendir. Cevval biri olarak bilinir. Atıf Hoca’nın idamından 4 ay sonra Erzincan’a gelen İstiklâl Mahkemeleri, Ankara’dan aldığı emirle İbrahim Hakkı Efendi’yi arar ama bulamaz. Gıyabında, tek celsede, asılarak idam kararı çıkar. Bu sırada Kemah’taki köyünde olan İbrahim Hakkı, askerlerin geleceği gün rüyasında Peygamber Efendimiz’i görür ve ailesiyle helalleşir. Sabah ezanı okunduktan sonra namaza durur. İkinci rekâtta secdede ruhunu Rahman’a teslim eder. Hakkında arama emri bulunduğu için oğlu babasının vefatını jandarmaya haber verir. Seyyar mahkeme, doğrulatmak için bir heyet gönderir. Mezarın açılmasını isteyen askere köylü karşı çıkar ama beş gün önce defnedilen cenazenin yüzü açtırılır, köylüye onaylatılır. Kefeniyle birlikte çıkarılan cenaze, kurulan darağacında asılır. Kemah Nahiye Müdürü’nün “Adamcağız zaten ölmüş niye asıyorsunuz?”sorusuna verilen cevap şöyledir: “Mahkeme asılarak idamına karar vermiş. Biz kararı yerine getiriyoruz.”
‘Vergi de Vereceğuz, Serpuş da Giyeceğuz’
Rize’de ise başka bir vahim tablo vardır. Modernleşmenin simgesi olan şapkayı giymek istemeyen kentin kıyıları bomba altında bırakılır. Bu görev ise Balkan Savaşları’nın ünlü Hamidiye zırhlısına verilir. İki gün süren top atışından sonra Rize’ye gezici İstiklâl Mahkemesi gelir. Top atışıyla ölen ve yaralananların dışında 143 kişi bu mahkemede yargılanır. Bir günde yapılan yargılamada 8 kişiye idam cezası verilir ve infazlar gerçekleştirilir. 55 kişi de farklı hapis cezalarına çarptırılır. Bu ailelerin birçoğu korkudan soyadlarını değiştirir. Köylüler o gün söyledikleri bir deyimle yaşananların ironisini de ortaya koyar: “Atma Hamidiye atma, vergi de vereceğuz, serpuş da giyeceğuz.”
‘Benim Adım Maşallah! Şapka Giymem İnşallah!’
Kurtuluş Savaşı’nda kahramanlığıyla bilinen Maraş’ta ise; Cuma namazından sonra halk şapkayı protesto eder. Halkı kuşatan asker camiye sığınanları teslim alır. Tutuklanan 63 kişi zincirlenerek Adana’ya sevk edilir. Mahkûmlar öyle bir haldedirler ki biri düşse hepsinin canı yanar. Adana’da kaldıkları hücrede ise hayvan bile barınamaz. Bu muamele sebebiyle tutuklu Maraşlılar, Milli Mücadele döneminde başlarına taç ettikleri mahkeme reisi Kılıç Ali’ye “Şimdi bizi bu pislik kuyusuna atmayı nasıl reva görüyorsunuz?” der. Kılıç Ali’nin cevabı ise “Sabırlı olunuz, yakında hepinizi kurtaracağım” olur. Ama tutukluların birçoğu idam edilir. Aralarında ise ağzından eksik etmediği ‘Maşallah’ kelimesiyle bilinen Maşallah Ali Efendi’ye son kez şapka giyip giymeyeceği sorulur. Ali Efendi şehadet getirdikten sonra şöyle der: “Benim adım Maşallah! Şapka giymem inşallah!”
İstiklâl Mahkemeleri’nde İdam Edilen Tek Kadın
İstiklâl Mahkemeleri’nde birçok insanın şapka yüzünden asıldığı bilinir ama biri var ki onun hikâyesine akıl sır erdiremiyor insan. 24 Kasım 1925’te Kahramanmaraş’ta kurulan 23 darağacında bir de kadın vardır: Şalcı Şöhret Bacı. Erzurum’da yetim çocuklarına bakmak için el işi şal örüp çarşıda satan bir annedir o. Devlet birden şapka giymeyi emredince, yayılan dedikodularla birlikte Maraş halkı protesto amacıyla şehir merkezine doğru yürüyüşe geçer. O esnada kadınlar hamamından çıkan Şöhret Bacı’ya “Senin oğlanlar hükümeti taşa tutuyor, git onlara sahip ol” der biri. Fevri bir kadındır Şalcı Bacı. Bohçasıyla hamamdan dışarı fırladığı gibi hükümet konağının önüne gider. Asker ve halk arasında sürtüşme olduğunu görünce evlatlarını aramaya başlar. Bulamayınca, oğullarını askerlerin teslim aldığını düşünür. Annelik duygusuyla bağırarak bohçasındaki takunyaları askerlere fırlatır ve şapka hakkında kötü sözler sarf eder. Ne olduğunu anlamadan tutuklanır, yargılanır ve 22 erkekle birlikte asılır. Rivayete göre, “Ben hatun kişiyim, şapkayla ne işim olur?” dese de dinletemez kimseye. İdam edilirken kadın olduğu anlaşılmasın diye başına çuval geçirilir. Bu süreçte idam edilen ilk ve tek kadın olur.*
Necip Fazıl’ın bu süreci anlatan ve başka da söze gerek bırakmayan bir cümlesiyle bitirelim istiyoruz: “Bunların hikâyesini anlatmak ve dinlemek bile bana giran geliyor, azap veriyor. Zulüm gölünün neresinden bir bardak veya bir yüksük su alınsa tahlilleri birbirinin aynı çıkar.”
KAYNAK: Necip Fazıl Kısakürek–Son Devrin Din Mazlumları, Mehmet Sılay-İskilipli Atıf Hoca, Ahmet Turan Alkan-İstiklâl Mahkemeleri ve Sivas’ta Şapka İnkılâbı Duruşmaları, M. Çetin Baydar–Şapka
