Şahsiyetyanikişilikkavramını bir tektanımileortayakoymakpekmümkündeğildir. Çünküçalışmamızesnasındabirbirindenfarklıpekçoktanımlakarşılaştık. Psikologlar ve psikolojiilminemensupâlimler de ortak bir tanımüzerindeanlaşamamışlardır. Kişilikleilgiliortayakonanteorilerde de görüleceğiüzere her bir yaklaşımınkişiyeverdiğianlam bir diğerindenfarklıdır. Yazımızdaşahsiyetintanımını ve benzerolandiğerkavramlarıelealacağız.
Dilimizde ‘kişilik’ ve ‘şahsiyet’ hatta ‘karakter’ kelimeleribirbirlerininyerinekullanılabilmektedir. Şahsiyetsözcüğükişilikleeşanlamdakullanılır ve kişiliğinbilimdilindekarşılığıdır. Şahsiyet, dilimizin en soyutsözcüklerindenbiridir. Çokyönlü ve karmaşıktır. İrade, zekâ, duygu, heyecan, mizaç, huy, biyolojikyapı, soya çekim, çevreetkilerisosyoekonomiketkenlergibipekçoközellikşahsiyetiniçerisindeyeralır.
Davranışbilimleriaçısındanbakıldığındakişilik; ferdinzihinsel, bedensel ve ruhsalfarklılıklarınınhepsininkendidavranışbiçimlerine ve yaşamtarzınayansımasıdır. Davranışilekarakterarasındasıkı bir bağvardır. Kişinineylem ve davranışlarıhakkındaverilenhükümaynızamandainsanınkarakterini de yargılamaktadır. Şahsiyet ve karaktersistemleriningizlikuvvetlerindengüçalmadan, iradeninbaşarısındansözedilemez. Bu nedenlekişigüçlü bir iradesahibiolmayagayretetmelidir. Güçlü bir iradeyesahipolaninsanlarsağlamkaraktersahibiolurlar. İrade ve karakterinsağlamolmasıdavranışlarınolumluolmasındaetkiliroloynar. Kendiniolumluişlerlemeşguletmeyenkişileriradeleriniolumluyöndekullanmanoktasındasıkıntıçekerler. Bu durum bizeşuilahiilkeyihatırlatmaktadır. “Boşkaldınmıhemenbaşka bir işe koyul”1 Kişilikeğitiminiikialanaayırmakmümkündür. Birincisitoplumuoluşturandiğerbireylerinin, örneğinanne-babalar, öğretmenler, eğitimciler ve yöneticilerineğitimi. İkincisiise, bireyinbizzatkendisiniyanikendikişiseleğitiminigerçekleştirmesidir.
Kişilik İle İlgiliDiğerKavramlar
Kişilikkavramıylabazenaynıanlamdabazen de nüansfarklılıklarıylaberaberyakınanlamlardakullanılan bir takımkavramlarbulunmaktadır. Bu kavramlarıkısacaizahetmekyararlıolacaktır.
Fert/Şahıs/Birey:
Şahıs; Arapçada ‘şahasa’ kelimesindentüretilmiştir. Yükselmek, görünmek, ortayaçıkmak, birinesabit bir şekildebakmak, temsiletmek, açıklamak, kişi, insanıncismaniheyeti ve insanınuzaktangörülenkaraltısıgibimanalaragelir. İlk dönemlerdeşahıskelimesibirçokanlamıilekarşımızaçıksa da, dahasonrakidönemlerdeşahıskelimesi, insanvarlığınınbütününüifadeedenanlamıylakabulgörmüştür.
Psikolojideisefert (birey) olmailekişilik (şahsiyet) sahibiolmafarklıanlamlarasahiptir. ‘Fert’ olma, dahaçokinsantabiatına ait biyolojik bir isimlendirmeiken, kişiliksahibiolma, kişininkendiözüne uygun olarakkendikendisiile ve dışdünyaileyakındanbağlantılıdır.
Vech:
‘Vech’ kelimeolarakyüz, çehre, yol ve tarzanlamlarınagelmektedir. Yüz (vech) genişanlamıileinsanın bir parçasıolduğundan, onuntamamınıifadeeder. Kur’an’dainsanınkendisiniifadeetmekiçinvechkelimesikullanılır.
“İşlerindedoğruolarakkendini( vechini) Allah’averen ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyandininetâbiolankimsedendincedahagüzelkimvardır? Allah İbrahim’i dost edinmiştir.”2
Allah’ınZatınıifadeetmekiçin de Kur’an’da ‘Vechullah’ ifadesiyeralır.
“Doğu da, Batı da (tümyeryüzü) Allah’ındır. NereyedönersenizAllah’ınyüzüişteoradadır. Şüphesiz Allah, lütfugenişolandır, hakkıyla bilendir”3
Karakter:
Karakterkavramıkişilikkavramıilebenzerlikgösterenönemli bir kelimedir. Karakter; bir nesnenin, bir bireyinkendineözgüyapısı, onubaşkalarındanayırantemelbelirti ve bireyindavranışbiçimlerinibelirleyenanaözellik, özyapı ve seciyegibibireyinalışkanlıkları, duygu ve idealleriylebütünleşerekherhangi bir durum karşısındadeğişmeztutumuya da tepkisinioluşturanyapısı, bir şeyibenzerindenayırmayayarayantemelhususiyetdemektir.
Karakter ve kişilikkavramlarıbirbirininyerinekullanılsa da aslında tam olarakaynışeyiifadeetmezler. Karakter, bireyseldeğerleri, kişilikisedeğerlerinnasılifadeedildiğinibelirler. Örneğin; ne söylediğimizkarakterimizden, nasılsöylediğimizkişiliğimizdenkaynaklanır.
Huy- Mizaç:
‘Huy’ kelimesiFarsçaasıllıolup; yaratılıştangelenözellik, tabiat, mizaç; sürekliyenilendiğiiçinvazgeçilmez bir durum, alışkanlık, doğuştangelendeğiştirilemezözellikler ve ruhözelliklerininbütünüanlamlarınagelmektedir. Huy’untanımınışuşekillerdeyapanlar da mevcuttur; günlükyaşantıiçindekişiyeözgü, oldukçasınırlı, belirliduygusaltepkilerinnitelik ve nicelikbakımındandeğişmesidir.
Mizaç; huy, tabiat, yaratılış, karakteranlamlarınagelir. Mizaç, insanınyaratılışındangelenruhieğilimleri, potansiyelleriolup, insanıngenetikprogramıylabağlantılıdır. Karakteriseinsandoğduktansonramizaçpotansiyelleriüzerineinşaedilenfaziletler, alışkanlıklar ve ahlakideğerlerdir. İnsanlarkarakterlerini, şahsiyetlerini, kişilikleriniçoğunluklaböylebelirler. Ve ne yazıkkiherkesmizacınıiyihatta ideal zannettiğiiçindüzeltme ve olgunlaştırmayolunagitmez.
Şakile:
‘Şakile’ hem fıtrattangelen ve hem de anne-baba, aileortamı, arkadaş, iş, eğitim ve inanççevresigibisonradançeşitlişekillerdemüspetveyamenfideğeryargılarıylaoluşmuşdavranışbiçimleri, benimsenen ve uğrundaçabagösterilendini ve ahlakideğerleregöredavranmatarzıdır.
Sonuçitibariilekişilik, yaratılıştanhazırolarakgelmez. İnsan, vicdaniotoriteninsağladığıahlakidüzeniçerisindeyaşamahürriyetinesahipise, kişiliğiniinşaedebilir. Nitelikli bir topluminşaetmek, kişiliğisağlambireylerinoluşmasıylamümkünolur. Eğertoplumuzundiğertoplumlararasındasahipolduğuözelliklerileön plana çıkmasınıistiyorsak, toplumu her yer ve her ortamdatemsiledebilecekkişiliğesahipbireylerinyetiştirilmesigerekmektedir.*
1-İnşirah, 7
2- Nisa, 125
3- Bakara, 115
*Ahmet Abay’ın “Kur’an’daKişilikEğitimininİlkeleri” kitabındanalıntıdır.
